در دنیای امروز، especially پس از همه‌گیری کووید-۱۹، حفظ بهداشت و ضدعفونی کردن به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره ما تبدیل شده است. از اسپری‌های ضدعفونی‌کننده دست تا محلول‌های پاک‌کننده سطوح، همگی حاوی موادی هستند که میکروارگانیسم‌های مضر را از بین می‌برند. اما آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که ماده مؤثر بسیاری از این محصولات چیست؟ یکی از رایج‌ترین و پرکاربردترین این مواد، ترکیبی به نام بنزالکونیوم کلرید (Benzalkonium Chloride) یا به اختصار BAC است. در این مقاله، به شکلی جامع با این ماده، کاربردها، مزایا، معایب و حقایق جالب درباره آن آشنا خواهیم شد.
بنزالکونیوم کلرید دقیقاً چیست؟
بنزالکونیوم کلرید یک ترکیب شیمیایی آمونیوم چهارتایی (Quaternary Ammonium Compound) یا به اصطلاح “کوات” (Quat) است. این ماده به‌صورت مایعی بی‌رنگ، بی‌بو و با طعمی تلخ وجود دارد و به راحتی در آب حل می‌شود. از نظر علمی، BAC یک سورفکتانت کاتیونی است، به این معنی که مولکول‌های آن دارای یک سر آبدوست (جذب‌کننده آب) و یک دم آبگریز (دفع‌کننده آب) هستند. این ساختار خاص به آن اجازه می‌دهد تا به غشای لیپیدی (چربی) میکروارگانیسم‌ها مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها بچسبد، آن را تخریب کند و ultimately باعث از بین رفتن آنها شود.
به زبان ساده‌تر، BAC مانند یک سرباز است که با پاره کردن دیواره دشمن (میکروب)، آن را نابود می‌کند.
کاربردهای گسترده BAC: از بیمارستان تا خانه
این ماده به دلیل اثربخشی بالا و قیمت نسبتاً پایین، در صنایع مختلفی استفاده می‌شود. مهم‌ترین کاربردهای آن عبارت‌اند از:
-
ضدعفونی‌کننده‌های پزشکی و بیمارستانی: یکی از اصلی‌ترین کاربردهای BAC در محیط‌های بهداشتی-درمانی است. از آن برای ضدعفونی کردن تجهیزات پزشکی غیرحساس (مانند گوشی معاینه)، سطوح، کف اتاق‌ها و به‌خصوص به عنوان یک ضدعفونی‌کننده موضعی برای پوست قبل از عمل‌های جراحی یا تزریقات استفاده می‌شود.
-
محصولات ضدعفونی‌کننده دست و سطوح: بسیاری از ژل‌ها، اسپری‌ها و دستمال‌های مرطوب ضدعفونی‌کننده که در خانه و محل کار استفاده می‌کنیم، حاوی مقادیری از BAC (معمولاً بین ۰.۰۱% تا ۰.۱%) هستند. این ماده برخلاف الکل، پس از evaporation (تبخیر) یک لایه محافظ بر روی پوست یا سطح بر جای می‌گذارد که اثر ضد میکروبی آن را برای مدت بیشتری حفظ می‌کند.
-
محصولات مراقبت شخصی: شاید تعجب‌آور باشد، اما BAC در بسیاری از محصولات آرایشی و بهداشتی که روزانه استفاده می‌کنیم نیز وجود دارد. از جمله:
-
شامپوها و نرم‌کننده‌ها: به عنوان یک ماده نگهدارنده برای جلوگیری از رشد باکتری و قارچ در محصولات.
-
قطره‌های چشمی: در برخی از محلول‌های لنز و قطره‌های چشمی به عنوان نگهدارنده و ضدعفونی‌کننده استفاده می‌شود.
-
دئودورانت‌ها و ضدعرق‌ها: به دلیل خاصیت ضد باکتریایی که به کاهش بوی بد بدن کمک می‌کند.
-
-
صنایع دیگر: از BAC در استخرها به عنوان آلگاکش (جلبک‌کش)، در صنایع غذایی برای ضدعفونی سطوح و حتی در برخی آفت‌کش‌ها استفاده می‌شود.
مزایای بنزالکونیوم کلرید در مقایسه با سایر ضدعفونی‌کننده‌ها
-
اثربخشی طولانی‌مدت: همانطور که اشاره شد، BAC پس از استفاده یک فیلم نازک بر جای می‌گذارد که اثر محافظتی آن را برای ساعاتی حفظ می‌کند. این برخلاف الکل است که پس از چند ثانیه تبخیر می‌شود و اثرش را از دست می‌دهد.
-
ملایم‌تر برای پوست: محلول‌های رقیق شده BAC معمولاً نسبت به الکل ۷۰% کمتر باعث خشکی و تحریک پوست می‌شوند.
-
غیرخورنده: برای سطوح فلزی و پلاستیکی معمولاً غیرخورنده است و به آنها آسیب نمی‌زند.
-
بی‌بو و بی‌رنگ: این ویژگی باعث می‌شود استفاده از آن در فضاهای بسته یا روی پوست آزاردهنده نباشد.
ملاحظات و потенциаль معایب: استفاده ایمن
با وجود تمام مزایا، استفاده از BAC بدون در نظر گرفتن نکات ایمنی می‌تواند خطراتی به همراه داشته باشد.
-
تحریک پوست و چشم: غلظت‌های بالا می‌تواند باعث قرمزی، خارش، سوزش و درماتیت تماسی در برخی افراد، به ویژه those with sensitive skin، شود. تماس با چشم می‌تواند بسیار دردناک و آسیب‌زا باشد.
-
سمیت در صورت بلع: این ماده سمی است و به هیچ وجه نباید بلعیده شود. حتی مقادیر کم آن می‌تواند باعث مسمومیت، سوختگی مری و معده شود. به همین دلیل باید دور از دسترس کودکان نگهداری شود.
-
اثربخشی در برابر همه میکروب‌ها: اگرچه BAC طیف وسیعی از میکروارگانیسم‌ها را از بین می‌برد، اما بر روی برخی ویروس‌های “غیر enveloped” (بدون پوشش لیپیدی) مانند نوروویروس و روتاویروس و همچنین برخی باکتری‌های مقاوم مانند Mycobacterium tuberculosis اثرگذاری کمتری دارد.
-
کندتر عمل کردن: سرعت اثر BAC معمولاً از الکل کمتر است و برای اثرگذاری کامل نیاز به چندین دقیقه زمان تماس دارد.
نکات کلیدی برای استفاده ایمن از محصولات حاوی BAC
-
همیشه برچسب را بخوانید: دستورالعمل رقیق‌سازی و هشدارهای روی محصول را دقیقاً follow کنید.
-
از دستکش استفاده کنید: هنگام استفاده از محلول‌های غلیظ، حتماً از دستکش استفاده کنید تا از تماس طولانی‌مدت با پوست جلوگیری شود.
-
دور از چشم: مراقب باشید تا این ماده با چشم شما تماس پیدا نکند. در صورت تماس، فوراً چشم را با مقدار زیادی آب به مدت چند دقیقه شسته و به پزشک مراجعه کنید.
-
دور از دسترس کودکان: این محصولات را مانند هر ماده شیمیایی دیگری در جای امن و قفل‌دار نگهداری کنید.
-
مصرف خوراکی ممنوع: هرگز محصولات حاوی BAC را در ظروف مربوط به مواد خوراکی (مانند بطری آب) نریزید.
جمع‌بندی
بنزالکونیوم کلرید یک قهرمان ناشناخته در دنیای بهداشت و ضدعفونی است. این ماده با کارایی بالا، قیمت مناسب و اثر ماندگار، نقش indispensable (ضروری) را در حفظ سلامت عمومی در خانه‌ها، بیمارستان‌ها و صنایع مختلف ایفا می‌کند. درک کاربردها، مزایا و البته محدودیت‌های آن به ما کمک می‌کند تا از آن به‌صورت هوشمندانه و ایمن استفاده کنیم و محیطی پاک‌تر و سالم‌تر برای خود و عزیزانمان فراهم آوریم. دفعه بعد که از یک ژل ضدعفونی‌کننده دست یا یک پاک‌کننده سطوح استفاده کردید، به یاد داشته باشید که احتمالاً این ترکیب شیمیایی پرکاربرد است که سخت در حال محافظت از شماست.